Tản mạn về Danh, Chuẩn & cái Chất

Thỉnh thoảng có vài người nhận xét, trao đổi với tôi về ‘Chất Nghệ Sĩ’…khiến tôi thấy ngạc nhiên vì đa phần có khuynh hướng mặc định trong so sánh ví von ‘Chất Nghệ Sĩ’ là đương nhiên tồn tại ở những người làm việc trong lĩnh vực Nghệ Thuật ! Không thể phủ nhận : nhiều người lao động trong lĩnh vực đó có cơ hội , áp lực và động lực của Nghề rất lớn để phát triển ‘Chất Nghệ Sĩ’ của mình, nhưng không hẳn như vậy, vì tôi quan sát thấy nhiều trong số họ ( với số phần trăm lớn đến kinh ngạc ) là chất đó rất nghèo nàn, thậm chí biểu hiện phản cảm, phản nghệ sĩ ! Danh Nghệ Sĩ phải có cái Chất Thực Nghệ Sĩ ( với cốt lõi : yêu Bản thân, yêu Cuộc sống, yêu Thiên nhiên mà làm việc thăng hoa bộc lộ được những Tình yêu ấy lớn lao và lan tỏa )

Cũng giống như vậy : tôi gặp không ít những người đã từng mang Danh học chuyên văn ở các lớp phổ thông, những người đọc không biết bao nhiêu là sách truyện…nhưng không có nghĩa là họ thực ‘giỏi văn’ hơn những người chưa từng như thế ( chưa kể là cái cách họ được dạy rất đáng bàn ). Những MC chúng ta từng thấy trên VTV thua xa ( nếu không muốn nói là họ làm nghèo nàn đi khái niệm MC ) những MC không chuyên mà tôi từng được gặp họ ở rất nhiều nơi trong cuộc sống thường ngày. Biết bao nhiêu người từng học cao mà thực không có trình độ như nhiều người họ vốn chưa có điều kiện học tập đầy đủ. Giống như biết bao nhiêu quan chức ngồi ở vị trí lãnh đạo / quản lý, có cái Danh to lắm, mà thực rất kém cỏi về năng lực này. Rồi những nhà làm phim, làm sân khấu không thể đưa ra phim hay cho công chúng nên sa vào đấu khẩu đấu bút cái lý luận quái gở : Phim Nghệ thuật khác thế nào phim thị trường / Thị hiếu chính thống và thị hiếu tầm thường….Họ nhắm mắt trước sự thật là Thơ Kiều của Nguyễn Du xưa nay ( kể cả khi Dân trí còn thấp ) luôn luôn là tác phẩm đỉnh cao, không thể bị rơi vào cái lý luận như thế. Rất nhiều câu từ trong các Ca khúc của Trịnh Công Sơn người nghe không hiểu ‘bằng trí tuệ cơ học’, không bóc tách ra như lối các văn nghệ sĩ hiện đại của Việt Nam hôm nay…nhưng Công chúng chỉ có thể cảm nhận rằng tuyệt hay ! Hay như những người được chấm điểm trong các cuộc thi chọn này chọn nọ…hoàn toàn không thể đại diện hay tiêu biểu cho ‘cái giới mà họ đang được chụp mũ miện’ ( ví như cuộc thi Hoa Hậu Quí Bà năm ngoái chẳng hạn, hay nhiều cá nhân được giải cao trong những cuộc thi khác… )

Vấn đề lớn nhất dẫn đến ‘ tư duy lẫn lộn bệnh tật’ ấy là do Xã hội Việt Nam thiếu Chuẩn ! Mặc dù có đèn đỏ, có vẽ lằn ranh trên đường thì vẫn là thiếu Chuẩn, xộc xệch, tùy tiện, du di, khó thực hành cho được…khiến gây ra bức xúc cho người thiện chí và làm cớ để kẻ bất chấp dễ tùy tiện hơn mà thôi. Vẫn đẻ ra các tiêu chí chấm xét nhưng lại sinh ra những Danh hiệu lệch lạc…Không phải thiếu người được phong Nghệ sĩ Nhân dân’ / ‘Nhà giáo ưu tú’ / ‘Doanh nghiệp Sao Vàng Đất Việt’…mà bị coi là ‘Danh hiệu Mậu dịch’ mà thôi. Vẫn là Ngô Bảo Châu thôi nhưng nếu anh ấy không được tiếp tục đào tạo môi trường tốt, Chuẩn như của Pháp thì liệu có đạt được giải thưởng Field không ? Những Giáo sư Việt Nam phong có thể làm việc, thành tựu như Giáo sư Ngô Bảo Châu ( dù không thể đánh đồng như thế, nhưng cũng phải gọi là có thể so sánh được cùng ‘đẳng cấp’ chứ ) ? Không thiếu Giáo Sư được Nhà nước phong mà kiến thức của họ xa lạ với cuộc sống, với Thị trường, với xu thế xã hội…nên về hưu là xã hội gần như không sử dụng được ( nếu không phải là tiếp tục dựa vào các quan hệ thân quen, có ảnh hưởng cũ nào đó ). Bộ phim được giải thưởng Quốc Gia mà không có khách, chẳng được Thế giới xếp vào ‘cái hạng gì’….Điều đó bộc lộ là cái ‘Chuẩn của ta’ nó rất không Chuẩn….( thậm chí mới là cái Chuẩn của ‘Chợ Quê, ao Làng mà thôi )….

Nhưng cũng lạ : khá nhiều người ‘chưa Chuẩn’ như tôi liệt kê trên lại sống tốt, thu nhập được, công danh thăng tiến…tất nhiên là nhìn thấy đại bộ phận họ là trong ‘Biên Chế Nhà Nước’ / trong cái ‘Nồi Bao Cấp’ / trong ‘Cơ chế Xin – Cho’….Tôi ví dụ 1 : một số người bị họ xem là ‘Ca sĩ Thị trường’ khổ tâm lao tứ để làm CD Live Show, xây dựng những Show Biz diễn từ Bắc đến Nam bằng tiền thu nhập của chính họ, có rất nhiều người hâm mộ, hát những bài cũng được coi là rất có lửa, rất ’cách mạng’ nhưng mục thất họ mới được phong danh hiệu ‘Nghệ sĩ nhân dân’. Hay chính Trịnh Công Sơn đấy thôi – tự thân sáng tác chả vì phong trào này nọ, đầu tư của tổ chức, nhiệm vụ trên giao gì sất, nhưng nhận được Giải thưởng gì và có thể trao cho ông Giải thưởng gì bây giờ ? Trong khi một số ca sĩ khác rất thuận cho việc được phong khi họ trong ‘biên chế tổ chức Trung Ương’ dù họ tham gia gì cũng phải có được quan tâm đầu tư của trên cơ ! Tôi ví dụ : Nhiều nhà khoa học khác, được gửi đi học trong những chương trình đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ, nhiều công chức được bổ nhiệm vào làm giám đốc những doanh nghiệp được Nhà nước bỏ tiền ra làm sẵn…Mấy ai đã tự thân như Cha Con Chị Ngọc Sương, anh Đặng Lê Nguyên Vũ, Giáo sư Bảo Châu…và nhiều lắm….nhưng họ là người dễ gặp rủi ro về sự nghiệp ghê gớm ( của cái lối ‘phù thịnh chứ không phù suy’ trong khi Quan chức cấp cao của VinaShin thì đã có cái đệm rất to và êm cho việc nếu ngã Ngựa…). Tôi thấy khó tìm được câu trả lời khi với thống kê quan sát của mình nhiều năm thấy trước đây khó có ai lên chức to khi vốn được đào tạo dài hạn ở các nước bị gọi là ‘Tư Bản’ ( tình hình này chắc đang có thay đổi một ít rồi – nhưng điều này chúng ta lại dễ trả lời ! )

Nhiều công dân của nước phát triển ngạc nhiên, bối rối thấy giới tinh hoa của Chúng ta suốt ngày bàn thì thầm, tranh luận với nhau ở nơi không chính thống những khái niệm, quan điểm Tam Dân / Pháp Quyền / Xã hội văn minh…ở cái trình độ mà họ sinh ra đã được hưởng và hít thở hàng ngày thấy là rất tự nhiên cần phải như Đất nước họ đang có trở lên….Như vậy cũng bởi Chuẩn của chúng ta quá thấp, thậm chí có điều gì đó ‘khó hội nhập được với Chuẩn Thế giới’. Và càng lạ hơn khi nhiều vị quan chức to về hưu mới bày tỏ quan điểm nhiều khi rất khác, thậm chí trái ngược ( dù sự thay đổi đó là rất đáng quí, trân trọng, hữu ích ) với quan điểm trước đó ít lâu họ bám giữ và bảo vệ ( nhưng rồi cũng hiểu được là : khi trở về là Dân, dù là Dân Hạng Một, và chỉ khi trở thành Dân, thì họ mới phải đối mặt với những Chuẩn của xã hội nó không khớp với đòi hỏi thực của cuộc sống , làm họ bức bối, rối trí, trăn trở… )

Tình hình đó khiến sa vào cái quan điểm ‘Bó Đũa chọn Cột Cờ’ ! Thật đáng buồn ! Vì như thế thì đương nhiên ‘Cột Cờ chỉ như chiếc Đũa’ nên chẳng khiến ai phải kính cẩn, khâm phục, noi theo…Thậm chí có lần tôi được chứng kiến thế này mới kinh hãi ở một cơ quan lớn của Nhà nước : Mấy người công chức ngồi quán café nói : cái thằng ấy thế mà vừa được bầu là Chiến Sĩ Thi Đua đấy, tí nó ra đây bọn minh phải bắt nó rửa phạt chầu bia trưa nay mới được ! Thật ra cái quan điểm đó nó là con cháu của cái quan điểm ‘Dàn hàng ngang mà tiến / xấu đều hơn tốt lỏi / quần chúng hóa sinh hoạt xã hội’ …một thời rất dài….Cái Danh phải là cái Chất được tạo nên và sinh ra bởi cái Chuẩn

Nghĩ thế nào về vào một cái Làng có biển ở trên cổng ‘ Làng Văn hóa’ và bên cạnh cái Làng đó là mọt số Làng khác chưa có cái biển như thế, và cái Làng đó lại đang ngự trị giữa nơi Hội An là nới được công nhận là ‘Di sản Văn hóa Thế Giới’ ??? Người ta có thể trao Cúp Vàng bóng đá Thế Giới cho một đội bóng tồi không hề có quá trình nỗ lực hoàn thiện và chiến thắng, mà lại không tiêu biểu thậm chí giả Danh hay không ? Có ai dám chê chiếc Cup đó và Đội Bóng đã nhận được chiếc Cúp đó không ? Chiếc xe Roll Royce có cần trang trí thêm những thứ xanh xanh đò đỏ lòe loẹt không ? Và người sở hữu nó là ai, phải như thế nào ? Nó có cần chứng minh gì, so đo gì với Matiz của hãng taxi đầy đường Hà nội không ?

Nhưng tại sao ‘Cái Chuẩn của Ta’ nó lại vậy và sinh ra muôn điều như thế ? Trả lời điều này rõ ràng phải truy về tìm hiểu Thể chế / Cơ chế của xã hội mà thôi. Khi đến cả Văn hóa, Khoa học, Tôn giáo bị Thể chế / Cơ chế bóp méo đi thì mọi điều không đúng có thể xảy ra lắm. Thật rối trí !

Nhưng Thể chế thế nào ? Tóm lại là Hiến Pháp thừa nhận và đảm bảo cho tất cả những yếu tố Tam Dân có thể sống được mà hướng Thượng đến Văn minh
Nhưng Cơ Chế là thế nào ? Tóm lại là Cách thức vận hành Xã hội khiến mọi cá nhân phải bộc lộ tính tốt, tuân theo qui tắc phát triển phù hợp với Quy luật